Ιστορικά Στοιχεία

Ο Ιωάννης Γεωργίου Φωκαεύς (30 Νοεμβρίου 1845 – 5 Μαΐου 1896) γεννήθηκε στην Αθήνα, με μικρασιατική και κρητική σύζευξη καταγωγής. Ο ίδιος και τα αδέλφια του, δέκα συνολικά, μεγάλωσαν μέσα σε μουσικό περιβάλλον, σύμφωνα με το επάγγελμα του πατέρα τους. Ίσως η σύνδεση μεταξύ μουσικής και μαθηματικών να είχε καθοριστική επιρροή στην απόφασή του να σπουδάσει Μαθηματικός, πορεία που ακολούθησε βιοποριστικά. Άλλα δύο στιγμές είναι σημαντικές στη ζωή ενός ανθρώπου: η στιγμή που γεννιέται και η στιγμή που ανακαλύπτει τον σκοπό της ζωής του. Και ο σκοπός της ζωής του Ιωάννη Φωκιανού ανέτειλε αλλού: ‘Πατέρας της Γυμναστικής’ στην Ελλάδα (Εφημερίδες Άστυ, Ακρόπολις, 1896), με το ‘βάρος’ και το ήθος που φέρει ένας γονέας το κληροδότημά του στους επιγόνους.

Ο Ι. Φωκιανός μαθήτευσε κοντά στον πρώτο Έλληνα γυμναστή Γεώργιο Παγών και στον Γερμανό Κ. Ottendorff, στο Δημόσιο Γυμναστήριο της Αθήνας. Το 1868 έλαβε σκυτάλη από τον Γ. Παγών, και διορίστηκε στο ίδιο γυμναστήριο Διδάσκαλος της Γυμναστικής ξεκινώντας τον δικό του αγώνα ως «… ιδρυτής της συστηματικής εν Ελλάδι ελλόγου Γυμναστικής και της διάδοσης αυτής και του αθλητισμού». Στον αγώνα που έδωσε για 26 έτη (1868-1894), τα ιδεολογικά εμπόδια που συνάντησε συγκριτικά προς τον οραματισμό του για τη γυμναστική ως μορφωτικό αγαθό, αποτυπώνονται στην αποτίμηση του βίου του ως «μεγαλείο εργασίας, θαύμα ψυχικού σθένους, άριστο παράδειγμα θριάμβου της πραγματικής και ευγενούς ιδέας του» (Εφημερίδα ‘Ακρόπολις’, 1896).

Η δράση του «Εισηγητή της Γυμναστικής εν Ελλάδι» (Φ. Καρβελάς, Ε. Παυλίνης) υπήρξε πολυμέτωπη. Το 1874 κλήθηκε να αναλάβει Γυμνασίαρχος του προσωρινού γυμναστηρίου της Επιτροπής των Ολυμπίων για την προετοιμασία των μετασχόντων της Γ’ περίοδου των Ολυμπίων ή Τρίτης Ζάππειας Ολυμπιάδας (1875). Είχαν προηγηθεί τα Α΄ Ολύμπια (1859) και Β΄ Ολύμπια (1870) βάσει της πρότασης και χρηματοδότησης του «μέγα της αγωνιστικής ευεργέτη» Ευαγγέλη Ζάππα, προς αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων αλλά η γυμναστική και αθλητική παιδεία της περιόδου ήταν διανοητικά αγέννητη στη σκέψη των πολλών. Και εδώ ο Ι. Φωκιανός «αφιερώνεται με χαρακτηριστική αυταπάρνηση στην εξυπηρέτηση της γυμναστικής». «Με θετικότητα και αδάμαστη θέληση» προετοιμάζει μαθητές και φοιτητές για να λάβουν μέρος στα Γ΄ Ολύμπια, επιδιώκοντας με τις επιλογές του να αναδείξει την παιδευτική διάσταση της εκγύμνασης· ταυτόχρονα την αναγκαιότητά της να ενταχθεί στο εκπαιδευτικό σύστημα όχι προς προπαρασκευή στρατιωτών (όπως ήδη γινόταν χρήση της γυμναστικής για στρατιωτικοποιητικούς λόγους στην εκπαίδευση, 1871-1877), αλλά για την εξύψωση τόσο του σώματος όσο και του πνεύματος. Το αποτέλεσμα της Γ΄ περιόδου των Ολυμπίων αποτυπώθηκε στις εφημερίδες ως αποτυχημένο αλλά οι 24 νέοι που έλαβαν μέρος στους αγώνες δικαίωσαν γυμναστικά και αθλητικά την προσπάθεια του Ι. Φωκιανού. Ο ίδιος επωμίστηκε τις συνέπειες της διεκδίκησης του οράματός του που εστίαζε στην καλλιέργεια της βούλησης των νέων και στη διαμόρφωση ελεύθερων πολιτών. Παραιτήθηκε και ακολούθησε ο διορισμός του στο τριτάξιο διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης (1876). Έναν χρόνο αργότερα με Βασιλικό Διάταγμα (ΒΔ) η γυμναστική εισάγεται στα γυμνάσια ως υποχρεωτικό μάθημα και το 1879 γίνεται μετάκλησή του για να αναλάβει τη διεύθυνση του Κεντρικού Γυμναστηρίου Αθηνών.

Ταυτόχρονα του ανατίθεται η γυμναστική στο Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης (1880), όπου άρχισαν να αποκτούν γυμναστικές γνώσεις οι Δημοδιδάσκαλοι αλλά ο ίδιος γνώριζε ότι δεν είναι αρκετό. Ακολουθεί η ίδρυση σχολικών γυμναστηρίων τα οποία εποπτεύει ο Ι. Φωκιανός, στο Βαρβάκειο Λύκειο, στη Σύρο, στον Βόλο, στη Χαλκίδα, στην Κόρινθο, στην Πάτρα και στη Ζάκυνθο. Η προετοιμασία πεπαιδευμένων γυμναστών αναφύεται επιτακτικότερη καθώς (1882-1883) το μάθημα γίνεται ισότιμο προς τα υπόλοιπα σχολικά μαθήματα, αυξάνονται οι ώρες τις γυμναστικής και αρχίζει ο διορισμός γυμναστών στη μέση εκπαίδευση. Για να υποστηρίξει τον οραματισμό του λειτούργησε προσωρινά και ανεπίσημα ‘τεσσαρακονθήμερος σχολή’ στο Δημόσιο Κεντρικό Γυμναστήριο υπό την εποπτεία του και τη διδαχή του Ν. Πύργου. Ακολούθησε η έκδοση του συγγράμματος «Εγχειρίδιο Γυμναστικής» (1883) ως βοήθημα ικανό να δώσει στους γυμναστές τις απαραίτητες επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις για τα δεδομένα της εποχής. Το 1887, επί υπουργίας Π. Μανέτα, ψηφίζεται ο πρώτος άρτιος νόμος περί γυμναστικής με άρθρα που ρύθμιζαν τη λειτουργία ‘Ειδικής Γυμναστικής Σχολής’.

Ο Ι. Φωκιανός διαφυλάσσει άσβεστο το ‘αθλητικό φως’ όταν ανέλαβε προσωπικά να φέρει εις πέρας την οργάνωση της Δ΄ περιόδου των Ολυμπίων (1888-1889), υποστηριζόμενος από μαθητές, φοιτητές και ασκούμενους  στο Κεντρικό Γυμναστήριο, που φτάνει μέχρι τις μέρες μας ως ‘Γυμναστήριο Ι. Φωκιανός’. Οι μετέχοντες τίμησαν με την παρουσία τους τον αγώνα του. Στη συγκεκριμένη διοργάνωση ήταν παρών και ο κορυφαίος στην ιστορική διαδρομή της Γυμναστικής Επιστήμης, Ι.Ε. Χρυσάφης, που περιγράφει χαρακτηριστικά: «ο Φωκιανός είχε το ταλέντο να φωτίζει και να ηλεκτρίζει την νεότητα με το πυρ όπερ εμφωλεύει μέσα του…». Έμπνευση… και μία μεγάλη πρόκληση είχε απαντηθεί με τεράστια νίκη για τη γυμναστική και τον αθλητισμό, για τον Ι. Φωκιανό, ορίζοντας τις προϋποθέσεις για τη διεκδίκηση και την τέλεση με επιτυχία των Α΄ Σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων στην Ελλάδα (1896), με πρωτεργάτη τον ίδιο.

Το 1891 ιδρύεται ο Πανελλήνιος Γυμναστικός Σύλλογος και ο Ι. Φωκιανός αναλαμβάνει ως πρώτος πρόεδρος. Δύο χρόνια αργότερα ιδρύει σχολές γυμναστών  και λειτουργεί η πρώτη ‘Σχολή Διδασκαλισσών Γυμναστικής’ από όπου έλαβαν δίπλωμα 34 γυμνάστριες. Την ίδια χρονιά (1893) με υπόμνημα προς το Υπουργείο Παιδείας καταφέρνει εκ νέου την κατάργηση των στρατιωτικών ασκήσεων από το πρόγραμμα των νέων και ‘αναπνέει’ η φίλαθλη διάθεση που καλλιεργείται από την άσκηση, τα παιχνίδια και τους αγώνες. Ταυτόχρονα με ΒΔ γνωστοποιείται «ο κανονισμός του Κεντρικού Γυμναστηρίου και η ίδρυση Ειδικής Γυμναστικής Σχολής» η οποία όμως λειτούργησε το 1897.

Η στοχευμένη και ακαταπόνητη δράση του Ι. Φωκιανού, άνοιγε δρόμο σταθερά που έπρεπε να στηριχθεί σε ισχυρούς ‘πρεσβευτές’ η ουσία των οποίων αποκτά μορφή στο ‘Εγχειρίδιον Γυμναστικής’ (1883). Στο σύγγραμμα περιγράφεται ότι ο γυμναστής όφειλε να συνδυάζει σωματικά, πνευματικά και ηθικά προτερήματα, αποτελώντας ο ίδιος ζωντανή απόδειξη του λειτουργήματός του. Έπρεπε να διαθέτει ευρεία επιστημονική παιδεία και να επιδεικνύει προσαρμοστικότητα, μέτρο, πρόληψη,  μεταδοτικότητα, και να ενισχύει την προσωπική εξέλιξη των μαθητευόμενων και ασκούμενων. Η παρουσία του δε, έπρεπε να διακρίνεται από πνευματικότητα, ήθος και εσωτερική καλλιέργεια, λειτουργώντας ως έμπνευση και πρότυπο για τους νέους.

Έχει ενδιαφέρον, ανατρέχοντας σε περιγραφές των μαθητών και ασκούμενων του Ι. Φωκιανού, να σκιαγραφηθεί η φυσική του παρουσία γιατί αποκτά άλλη βαρύτητα ο λόγος όταν προβάλλεται βιωματικά: «ψηλός με αθλητικό παράστημα, τα παιδιά τον φαντάζονταν με υπερφυσική δύναμη (Α. Λευκαδίτης)», «… σώμα Ηράκλειον, πλήρες ακμής υγείας και ισχύος, ζώσα τρόπον τινά διαφήμισις των μεγάλων ωφελειών της Γυμναστικής (Γ.Ν. Χατζιδάκης). Η δε προσωπικότητά του ανάλογη της αγάπης που πλαισίωνε το όραμά του: «αγαθός και πράος χαρακτήρας, με παροιμιώδη φιλοφιλία και ελευθεριότητα, απλός και ανεπιτήδευτος στους τρόπους, με οικογενειακή στοργή και αφοσίωση, στερεότατη και πολυμερής εγκύκλιος παιδεία, σπάνιο παράδειγμα συμμετρίας σωματικής και πνευματικής μόρφωσης για την εποχή του» (Ι.Ε. Χρυσάφης,)· «επιβαλλόταν με ευγένεια, επιφέροντας πειθαρχία και αφοσίωση των μαθητών ακόμα και στις δυσκολότερες ασκήσεις» (Μ. Μίνδλερ).

Το κληροδότημα του Ι. Φωκιανού δεν προσδιορίζεται από τις θέσεις ή τους τίτλους που κατέκτησε: Διευθυντής Γυμναστηρίου, Διδάσκαλος Γυμναστικής, Γυμνασίαρχος, ικανότατος Γυμναστικός, Μαθηματικός, Διδάσκαλος Ιστορίας της Γυμναστικής. Τιμημένος με τον ‘Σταυρό του Σωτήρος’ (1886), πρώτος Πρόεδρος του Πανελληνίου ΓΣ, Επίτιμος Αντιπρόεδρος του Αθλητικού Συνεδρίου που διοργάνωσε ο Pierre de Coubertin στο Παρίσι (1894) – στο οποίο και αποφασίστηκε η ανασύσταση των Ολυμπιακών Αγώνων. Πρόεδρος της Επιτροπείας Αθλητικών Ασκημάτων και Γυμναστικής (ΟΑ 1896), και κατέχων το ανώτατο αξίωμα στις ‘Ολυμπιακαί Αρχαί’, μετά τον Διάδοχο Κωνσταντίνο και τον πρίγκηπα Γεώργιο, για τους ΟΑ του 1896.

Αγωνίστηκε ως ‘Αρχιαθλητής’ «… εις χρόνους, καθ’ ους ο ατομισμός θεωρείται ως το ύψιστον δόγμα του σύγχρονου θετικισμού… καθείς δε μεριμνά δια το σαρκίον του και το μικροσκοπικό ‘εγώ’ του…» και αξιώθηκε να δει την πρώτη καρποφορία του οράματός του. Αναντίρρητα η στήριξη από φιλογυμναστικούς Υπουργούς και εν γένει πεπαιδευμένες προσωπικότητες της εποχής διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη σπίθα της ιδέας του. Αλλά το κληροδότημά του αποπνέει έμπνευση, ανεξάρτητα χρονικής στιγμής, καθώς έρχεται να επιβεβαιώσει ότι οι αλλαγές προκαλούνται από τους οραματιστές, με αγώνα – και τίμημα – για τη διαφύλαξη της ακεραιότητας του οράματος. Ως προσωπικότητα ο Ι. Φωκιανός, ορθώθηκε και κοινώνησε το κήρυγμα της ζωής, το κήρυγμα του ελεύθερου ανθρώπου, ως αποτέλεσμα της ολόπλευρης ανάπτυξης του ανθρώπου διαμέσου της ‘Γυμναστικής’.

«Εμπρός, μη φοβηθείς ποτέ στη στράτα της ζωής σου εμπόδιο κανένα. Κάνε τη δουλειά σου με τον ενθουσιασμό που σου ’βαλα μέσα στην ψυχή σου και τ’ όνειρό σου θα το βρεις», προτρέπει και αντηχεί μέχρι τις μέρες μας ο ‘Πατέρας της Γυμναστικής’ στην Ελλάδα, Ιωάννης Φωκιανός.